Tinh dầu là bản ghi lại toàn bộ trạng thái sinh học của cây ở một khoảnh khắc: cây đang ở giai đoạn sinh trưởng nào, thời tiết hôm đó ra sao, thu hái lúc mấy giờ, phơi – chưng – bảo quản thế nào…
Vì vậy, chất lượng tinh dầu không bắt đầu trong phòng lab, mà bắt đầu từ cánh đồng – từ hạt giống cho tới thời khắc người nông dân cắt từng cành lá, bông hoa.
1. Vì sao thời điểm thu hoạch lại quan trọng?
Hàm lượng và thành phần tinh dầu trong cây không cố định, mà thay đổi theo:
- Giai đoạn sinh trưởng (trước nụ, đang nụ, đang nở, sau nở…)
- Mùa trong năm (xuân – hạ – thu – đông)
- Giờ trong ngày (sáng – trưa – chiều – tối)
Các nghiên cứu trên nhiều loài như xạ hương, oregano, bạc hà, myrtle… đều cho thấy hàm lượng và tỉ lệ các phân tử hoạt tính biến thiên rõ rệt theo thời điểm thu hoạch.
Nếu thu hoạch sai thời điểm, bạn vẫn sẽ chưng cất ra được tinh dầu – nhưng:
- Hàm lượng tinh dầu trên một kg nguyên liệu thấp hơn
- Tỉ lệ các phân tử quan trọng (như thymol, linalool, menthol…) thấp hoặc mất cân bằng
- Hoạt tính sinh học (kháng viêm, kháng oxi hoá, kháng khuẩn…) cũng thay đổi theo
Nói cách khác: “điểm vàng” để thu hoạch chính là khi cây đạt sự cân bằng tốt nhất giữa số lượng (yield) và chất lượng (thành phần, hoạt tính) tinh dầu.
2. Thời điểm thu hoạch theo chu kỳ sống của cây (giai đoạn sinh trưởng
2.1. Trước ra hoa, đang hoa hay sau hoa?
Rất nhiều loài cây tinh dầu cho hàm lượng và chất lượng tinh dầu tốt nhất ở giai đoạn đang hoa hoặc ngay trước – sau cao điểm nở hoa.
Với một số loài xạ hương & hương thảo, nghiên cứu cho thấy tinh dầu đạt hàm lượng tối đa tại giai đoạn hoa nở rộ, trong khi trước nụ hoặc sau khi tàn hoa, hàm lượng và tỉ lệ các phenol quan trọng giảm đi.
Ở oregano Thổ Nhĩ Kỳ, hàm lượng tinh dầu, hàm lượng polyphenol và khả năng kháng oxi hoá đều thay đổi rõ theo các tháng trong mùa sinh trưởng; một số chỉ số đạt đỉnh vào giữa mùa (khoảng tháng 6–7).
Với một số cây dược liệu khác, nghiên cứu ghi nhận năng suất và chất lượng dầu cao hơn ở lần cắt thứ ba – giai đoạn cây vào “đỉnh phong độ” sinh trưởng rồi suy giảm khi bước sang giai đoạn kết hạt.
Nhìn chung:
- Trước ra hoa: cây tập trung cho sinh trưởng lá, thân → tinh dầu thường ít hơn, profile đơn giản hơn.
- Đang nở rộ: hoạt động sinh học mạnh, nhiều hợp chất bảo vệ – thu hút côn trùng thụ phấn → tinh dầu phong phú & cân bằng nhất.
- Sau khi tàn hoa / kết hạt: năng lượng chuyển sang tạo hạt → một số nhóm phân tử giảm.
2.2. Ý nghĩa thực tế
Với mỗi loài cây, nhà trồng trọt phải theo dõi sát:
- Chiều cao cây, mật độ lá
- Tỷ lệ nụ – hoa – quả trên ruộng
- Các thông số giới hạn trong dược điển / tiêu chuẩn (nếu có)
để xác định “cửa sổ thu hoạch tối ưu” thay vì chỉ căn theo lịch cố định.
3. Thời điểm thu hoạch theo mùa trong năm
Ngoài giai đoạn sinh trưởng, mùa trong năm cũng tác động mạnh tới chất lượng tinh dầu:
- Nhiệt độ
- Thời lượng ánh sáng
- Lượng mưa
- Độ ẩm không khí
đều ảnh hưởng tới hoạt động enzyme & con đường sinh tổng hợp terpen, phenylpropanoid…
Ví dụ:
Nghiên cứu về một số loài cây họ gừng và cây tinh dầu khác ghi nhận hàm lượng tinh dầu cao nhất vào mùa hè, khi nhiệt độ và ánh sáng mạnh, trong khi mùa xuân – thu cho hàm lượng thấp hơn đôi chút.
Một số loài khác lại cho profile phenolic & khả năng kháng oxi hoá cao hơn ở giữa vụ thu hoạch, khi cây đã hoàn chỉnh bộ lá và hệ rễ, nhưng chưa chịu stress quá lớn từ nắng nóng kéo dài.
Điều này giải thích vì sao cùng một loài, tinh dầu chiết ở Pháp – Bulgaria – Ấn Độ – Việt Nam có thể khác nhau đáng kể:
không chỉ do giống, mà còn do khí hậu, mùa vụ, độ cao, chất đất.
4. Thu hoạch lúc mấy giờ trong ngày?
Ngay trong một ngày, thành phần tinh dầu cũng dao động theo nhịp sinh học (diurnal variation):
- Ban ngày: ánh sáng mạnh, nhiệt độ cao → tinh dầu dễ bay hơi hơn, nhưng đồng thời tốc độ tổng hợp cũng tăng.
- Ban đêm / sáng sớm: nhiệt độ thấp, ít bốc hơi, nhưng hoạt động enzyme có kiểu phân bố khác.
Các nghiên cứu:
- Trên cây xô thơm (sage), việc thay đổi giờ thu hoạch trong ngày làm thay đổi đáng kể hàm lượng và tỉ lệ các thành phần chính trong tinh dầu.
- Ở bạc hà, nghiên cứu về biến thiên theo giờ cho thấy hàm lượng tinh dầu và menthol thay đổi theo buổi, và cần xác định “giờ vàng” để có chất lượng tốt nhất.
- Với một số loài thyme, hàm lượng tinh dầu và thymol đạt cao nhất khi thu hoạch từ sáng sớm tới cuối buổi sáng (khoảng 6–11h), thấp hơn rõ rệt nếu cắt vào trưa nắng.
- Nghiên cứu trên bạc hà spearmint tại vùng Amazon cho thấy hàm lượng menthol cao nhất ở lô thu lúc 9h sáng với thời gian chưng cất 60–90 phút, so với 13h hay 17h.
Tóm lại:
- Trước 12h trưa, khi nắng chưa quá gắt, thường là khung giờ an toàn để giữ cân bằng giữa hàm lượng & độ tươi profile.
- Thu quá muộn (trưa – chiều) dễ khiến một số phân tử dễ bay hơi bị mất bớt ngay trên ruộng.
5. Bộ phận cây & vị trí thu hái
Không phải mọi bộ phận của cây đều chứa tinh dầu giống nhau:
- Lá non – lá già
- Phần ngọn – phần gốc
- Hoa – lá – thân – rễ
Một nghiên cứu trên Lippia citriodora cho thấy:
- Phần ngọn và phần gốc có hàm lượng tinh dầu và hợp chất phenolic khác nhau rõ rệt
- Sự khác biệt này còn tương tác với thời điểm thu hoạch, tạo ra profile hoạt tính rất đa dạng.
Vì vậy, để kiểm soát chất lượng, nhà trồng trọt thường:
- Chỉ định phần cây được cắt (ví dụ: 1/3 trên ngọn, chỉ lá, chỉ cụm hoa…)
- Quy định chiều cao cắt tính từ mặt đất
- Loại bỏ cành già, lá úa, tạp chất ngay trên ruộng
6. Các yếu tố khác ảnh hưởng tới chất lượng tinh dầu
Ngoài thời điểm thu hoạch, nhiều yếu tố khác cũng trực tiếp quyết định độ tinh khiết & hoạt tính của tinh dầu cuối cùng.
6.1. Giống, chemotype & yếu tố di truyền
Cùng là một loài nhưng:
- Khác giống
- Khác chemotype (kiểu cấu trúc hoá học chiếm ưu thế)
→ Tỉ lệ các phân tử chính (linalool, thymol, menthol, cineole…) thay đổi mạnh.
Các tổng quan khoa học đều nhấn mạnh: di truyền là nền tảng đầu tiên quyết định profile tinh dầu, sau đó mới đến khí hậu, đất, canh tác.
6.2. Điều kiện sinh thái & canh tác
- Khí hậu, nhiệt độ, mưa, độ ẩm, gió: ảnh hưởng đến stress sinh học – từ đó kích hoạt hoặc kìm hãm con đường tổng hợp tinh dầu.
- Độ cao & địa hình: thay đổi cường độ UV, biên độ nhiệt ngày – đêm.
- Đất & dinh dưỡng: đất tơi xốp, giàu khoáng phù hợp giúp cây khỏe, tích lũy nhiều chất chuyển hoá thứ cấp hơn.
- Mật độ trồng, tưới, bón phân, thuốc bảo vệ thực vật: vừa ảnh hưởng đến sản lượng, vừa ảnh hưởng đến độ sạch & an toàn của tinh dầu.
6.3. Xử lý sau thu hoạch: phơi, sấy, bảo quản nguyên liệu
Sau khi cắt, nguyên liệu thực vật vẫn tiếp tục “sống” trong một thời gian: enzyme, phản ứng oxi hoá, mất nước… vẫn diễn ra.
Các nghiên cứu cho thấy:
Thời gian phơi/sấy dưới bóng râm từ vài ngày tới vài tháng có thể:
- Làm thay đổi hàm lượng tinh dầu
- Thay đổi tỉ lệ các phân tử chính trong dầu.
Với một số loài hoa (kewda, hoa dùng chiết dầu), việc giữ lạnh 4°C sau thu hoạch vài giờ giúp bảo toàn một số thành phần dễ bay hơi so với để ở nhiệt độ phòng.
Nếu bảo quản nguyên liệu kém (ẩm, nóng, phơi trực tiếp dưới nắng),:
- Một phần tinh dầu bốc hơi mất trước khi chưng cất
- Một số hợp chất bị oxi hoá → thay đổi mùi, giảm hoạt tính, thậm chí tăng nguy cơ kích ứng.
6.4. Thời gian & điều kiện chưng cất
Ngay trong nồi chưng:
- Thời gian hydrodistillation (60–120 phút…)
- Mật độ nạp nguyên liệu trong tank
Kiểm soát nhiệt độ & áp suất đều ảnh hưởng tới:
- Tỷ lệ thành phần
- Hàm lượng một số hợp chất oxy hoá học
- Chỉ số chất lượng (như tỷ lệ alcohol trong dầu tràm, cajeput…).
Một số nghiên cứu cho thấy:
- Rút ngắn thời gian chưng có thể giữ tốt hơn nhóm phân tử dễ bay hơi, nhưng nếu quá ngắn sẽ làm giảm lượng dầu thu được/
- Nạp quá dày nguyên liệu trong tank làm giảm hiệu quả tiếp xúc hơi nước, khiến dầu có profile khác, đôi khi giảm chất lượng.
6.5. Bảo quản tinh dầu sau khi chiết
Tinh dầu sau khi ra khỏi nồi chưng rất dễ bị ảnh hưởng bởi:
- Nhiệt độ cao → tăng tốc độ bay hơi & oxi hoá
- Ánh sáng → phân huỷ một số hợp chất nhạy sáng
- Oxy & không khí → chuyển hoá thành peroxyd, aldehyd, làm dầu “già”, đổi mùi
Các nghiên cứu về bảo quản tinh dầu thyme, oregano, myrtle… đều cho thấy:
- Nhiệt độ bảo quản càng cao, thời gian càng lâu, hàm lượng và hoạt tính của tinh dầu càng giảm.
- Bao bì tối màu, kín khí (thuỷ tinh nâu, nắp kín) cho kết quả ổn định hơn so với nhựa trong suốt, nắp lỏng.
Ngoài ra, sự pha trộn (adulteration) với dung môi rẻ tiền, tinh dầu tổng hợp hoặc dầu thực vật không khai báo cũng là một yếu tố làm giảm “chất lượng thực sự” của tinh dầu, dù có thể qua mắt người dùng thông thường.
7. Góc nhìn của Lavihana: từ cánh đồng tới giọt dầu trên da
Với triết lý Healing – Not Covering và định vị tinh dầu như “ngôn ngữ sinh học giao tiếp với làn da & hệ thần kinh”, Lavihana buộc phải quan tâm tới toàn bộ chuỗi chất lượng, chứ không chỉ là công đoạn đóng chai.
Một số nguyên tắc có thể bạn kể trong nội dung thương hiệu:
- Chọn vùng trồng & mùa vụ phù hợp từng loài
- Không chỉ ghi “organic” mà còn để ý thời điểm thu hoạch tối ưu cho từng loại nguyên liệu (oải hương, cúc, citrus, gỗ…).
- Làm việc với nhà cung cấp có chuẩn kiểm nghiệm mạnh
Mỗi lô tinh dầu được kiểm tra bằng GC/MS để kiểm soát:
- Đúng loài, đúng chemotype
- Thành phần nằm trong khoảng an toàn & hiệu quả
- Không dư lượng dung môi / tạp chất bất thường.
- Ưu tiên các phương pháp xử lý & chưng cất tôn trọng phân tử nhạy cảm
- Sấy nhẹ, tránh nắng gắt trực tiếp
- Chưng cất trong khung thời gian tối ưu, không “đốt cháy” cây.
- Bảo quản & đóng chai đúng chuẩn
- Thủy tinh tối màu, nắp kín, giới hạn dung tích
- Kho lạnh/thoáng, tránh ánh nắng trực tiếp
- Ghi rõ số lô & hạn sử dụng để người dùng theo dõi.
- Trung thực với khách hàng
- Không hứa hẹn “kết quả thần tốc” bất chấp việc đó yêu cầu nồng độ cao gây kích ứng.
Thay vào đó, Lavihana đặt trọng tâm vào: nuôi lại hàng rào bảo vệ da, tái cân bằng, hỗ trợ da tự chữa lành – điều mà chỉ có tinh dầu tinh khiết, đúng thời điểm, đúng cách chiết mới làm được.
8. Kết luận
Chất lượng tinh dầu là kết quả của một chuỗi quyết định dài:
- Trồng cây ở đâu, giống gì
- Thu hoạch vào mùa nào, giai đoạn nào, giờ nào
- Cắt phần nào của cây
- Phơi, sấy, bảo quản nguyên liệu ra sao
- Chưng cất thế nào, trong bao lâu
- Lưu trữ & đóng chai tinh dầu ra sao
- Mỗi mắt xích chỉ sai lệch một chút, profile tinh dầu sẽ khác đi – đôi khi khác rất xa tiêu chuẩn trị liệu.
Đối với một thương hiệu như Lavihana – lấy tự chữa lành làm trọng tâm – việc tôn trọng những “tiểu tiết” này chính là cách để mỗi giọt dầu thật sự sống đúng với bản chất của nó:
Không chỉ làm thơm, mà là khơi dậy trí tuệ tự chữa lành của làn da và cơ thể. 🌿